اشاره

جشن میلاد پیامبر اسلام حضرت محمد (ص)، که با نام‌های «مولود»، «میلاد» یا «مولد» شناخته می‌شود، یکی از مناسبت‌های مهم در جهان اسلام است. ریشه‌های تاریخی این جشن به صدر اسلام بازمی‌گردد، زمانی که برخی از تابعین مجالسی برای خواندن شعر و سرود در مدح پیامبر (ص) برگزار می‌کردند.

در بستر آسیای مرکزی، این جشن اهمیتی مضاعف می‌یابد. گزارش‌های اولیه از دوران پس از فروپاشی شوروی در دهه ۱۹۹۰ میلادی، از برگزاری جشن‌های گسترده و چند روزه در قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان خبر می‌دهند. این گزارش‌ها نشانگر بازگشت عمومی و سریع آیین‌های اسلامی پس از دهه‌ها سرکوب دین در دوره حاکمیت کمونیسم هستند. در واقع، بازگشت فوری و فراگیر جشن‌های عمومی مولود صرفاً یک رویداد مذهبی نبود، بلکه بیانیه‌ای قدرتمند از احیای هویت فرهنگی و دینی به شمار می‌رفت. پس از دهه‌ها تلاش اتحاد جماهیر شوروی برای سرکوب مظاهر عمومی دین و ایجاد یک هویت سکولار، این جشن‌ها نماد گسست از گذشته شوروی و اتصال مجدد به میراث اسلامی پیش از آن دوران بودند. نفس برگزاری مولود در یک مسجد یا فضای عمومی، خود اقدامی برای شکل‌دهی به هویت پساشوروی بود.

بافت فرهنگی-اجتماعی مولود در آسیای مرکزی

ویژگی خاص اسلام در آسیای مرکزی که ریشه در مکتب فقهی حنفی و تأکید معنوی تصوف دارد، زمینه‌ای مساعد برای برگزاری جشن‌های مولود فراهم کرده است. سنت‌های صوفیانه با تکریم عمیق پیامبر (ص)، از لحاظ تاریخی، اصلی‌ترین عامل رواج این جشن در میان توده‌های مردم بوده‌اند. این امر ماهیت عمیقاً ریشه‌دار این جشن را در مختصات فرهنگی منطقه، حتی پیش از دوران شوروی، توضیح می‌دهد.

عناصر اصلی جشن‌های مولود در سراسر منطقه دارای وجوه مشترکی است. محور اصلی این مراسم، گردهمایی‌های اجتماعی موسوم به «مجلس» است که در مساجد، مراکز اجتماعی یا خانه‌ها برگزار می‌شود و کارکردی فراتر از عبادت صرف داشته و به تحکیم پیوندهای اجتماعی کمک می‌کند. محتوای این مجالس شامل قرائت قرآن، ایراد خطبه درباره سیره و فضایل پیامبر (ص) و خواندن اشعار مدح‌آمیز و متون خاص مولود است. اطعام فقرا، توزیع شیرینی و صدقات نیز بخش جدایی‌ناپذیر این مراسم است که بازتابی از تأکید پیامبر (ص) بر شفقت و مهربانی است و صرف غذای مشترک، ماهیت جشن و همبستگی اجتماعی آن را تقویت می‌کند. آذین‌بندی و چراغانی مساجد و اماکن عمومی نیز فضایی شاد ایجاد می‌کند.

در این مراسم، آیین‌های رسمی اسلامی اغلب با آداب و رسوم محلی در هم می‌آمیزند. برای مثال، انواع خاصی از غذاها که در این روز طبخ می‌شود یا تلفیق موسیقی و شعر محلی، نشان‌دهنده ترکیبی منحصربه‌فرد و بومی است. این جشن‌ها کارکردی دوگانه دارند. در سطح اول، رویدادهایی مذهبی هستند. اما در سطحی عمیق‌تر و جامعه‌شناختی، در بستر پساشوروی که جوامع با چالش بازسازی ساختارهای اجتماعی و چارچوب‌های اخلاقی مواجه بودند، این مراسم به عنوان آیین‌های سالانه‌ای عمل می‌کنند که همبستگی جامعه را تقویت کرده، هنجارهای اجتماعی سنتی را بازتأسیس می‌کنند و بستری برای آموزش اخلاقی (مانند خطبه‌هایی درباره میهن‌پرستی و احترام به بزرگان) برای نسل‌های جوانی فراهم می‌آورند که بدون آموزش رسمی دینی بزرگ شده‌اند. بدین ترتیب، این جشن به ابزاری برای نوسازی معنوی و بازسازی اجتماعی تبدیل می‌شود.

مولود در جمهوری قزاقستان

جشن مولود در قزاقستان ماهیتی کاملاً ساختاریافته و مدیریت‌شده دارد. اداره دینی مسلمانان قزاقستان (DUMK)، به عنوان نهاد رسمی و مورد تأیید دولت، نقشی محوری و فعال در این زمینه ایفا می‌کند و با صدور فتواها و دستورالعمل‌های رسمی، چارچوب برگزاری این مراسم را مشخص می‌سازد.

این رویکرد دولتی در عمل به شیوه‌های مختلفی تجلی می‌یابد. اداره دینی مسلمانان قزاقستان به صراحت نحوه برگزاری مولود را تعریف می‌کند: یک رویداد معنوی متمرکز بر نماز، قرائت قرآن و امور خیریه، همراه با ممانعت جدی از برگزاری جشن‌های پر سر و صدا، اسراف و ضیافت‌هایی که از هدف معنوی آن منحرف می‌شود. محتوای خطبه‌ها و برنامه‌ها نیز به گونه‌ای طراحی شده است که روایتی از اسلامی میانه‌رو، میهن‌پرستانه و متمرکز بر اخلاق و برادری ارایه می دهد.

سنت‌های «مولد» در جمهوری ازبکستان

جایگاه تاریخی ازبکستان به عنوان یکی از مراکز دانش اسلامی، تأثیر عمیقی بر سنت‌های مولود در این کشور گذاشته است. جشن‌ها در اینجا با ادغام عمیق در بافت اجتماعی مشخص می‌شوند.

یکی از ویژگی‌های متمایز این جشن در ازبکستان، قرائت گسترده متن مولود نوشته امام جعفر برزنجی، هم به زبان عربی و هم با ترجمه ازبکی، در مساجد و خانه‌هاست. این امر نشان‌دهنده یک سنت ادبی و دینی مشترک و مشخص است که این جشن را تعریف می‌کند. برگزاری مراسم اغلب در سطح محله سازماندهی می‌شود که بر ماهیت جامعه‌محور این رویداد تأکید دارد. این رویکرد با مراسم متمرکز و دولتی در قزاقستان تفاوت دارد. با وجود ماهیت مردمی، تمام فعالیت‌های دینی تحت نظارت هیئت مسلمانان ازبکستان که توسط دولت کنترل می‌شود، قرار دارد.

در ازبکستان، پویایی خاصی میان کنترل دولتی و دینداری مردمی وجود دارد. شواهد بر رویه‌های سنتی مانند قرائت یک متن خاص و گردهمایی‌های اجتماعی تأکید دارند که نشان‌دهنده یک پدیده مردمی و ریشه‌دار فرهنگی است. با این حال، وجود هیئت قدرتمند مسلمانان ازبکستان به این معناست که هیچ فعالیت دینی خارج از دید دولت انجام نمی‌شود. این وضعیت دینامیکی را ایجاد می‌کند که در آن شکل جشن توسط سنت مردمی هدایت می‌شود، اما محتوا (خطبه‌ها و غیره) و مجوز برگزاری آن توسط دولت کنترل می‌گردد. بنابراین، مولود در ازبکستان نمونه‌ای از تعامل میان بیان دینی اصیل و «زیسته» و واقعیت غیرقابل انکار نظارت دولتی در یک زمینه اقتدارگرای پساشوروی است.

ویژگی منحصربه‌فرد «مولود» در جمهوری تاجیکستان

محور اصلی این فصل، مفهوم‌سازی منحصربه‌فرد تاجیک‌ها از «مولود» است. برخلاف سایر جمهوری‌ها که این جشن به یک تاریخ خاص گره خورده است، در تاجیکستان، مراسم «مولود» یک آیین دینی است که می‌تواند در هر زمانی از سال برگزار شود و با طیف وسیعی از رویدادهای اجتماعی، از جمله جشن‌ها و مراسم سوگواری، ادغام شده است.

این مراسم از ساختاری مشخص پیروی می‌کند: ۱) حمد و ثنای خداوند و نعت پیامبر (ص)؛ ۲) خطبه‌ای با محتوای اخلاقی و اندرزی؛ ۳) قرائت قرآن، دعا و اشعار مذهبی. محتوای این مراسم به شدت تحت تأثیر میراث غنی ادبی فارسی-تاجیکی است. در این رویدادها اغلب اشعار کلاسیک و معاصر فارسی در مدح پیامبر (ص) خوانده می‌شود که این پیوند زبانی و فرهنگی، جشن‌های تاجیکستان را متمایز می‌سازد.

شورای علمای تاجیکستان، نهاد رسمی اسلامی این کشور، به طور رسمی اجازه برگزاری مراسم مولود را صادر کرده و برگزاری آن را در مساجد تشویق می‌کند. با این حال، این مجوز با تذکر جدی برای پرهیز از تجمل‌گرایی و هزینه‌های گزاف برای اطعام همراه است که نشان‌دهنده نگرانی دولت از تبدیل شدن رویدادهای دینی به نمایش ثروت یا رقابت اجتماعی است.

این تغییر کارکردی نشان می‌دهد که مراسم مولود فراتر از یک بزرگداشت صرف تکامل یافته و به یک ابزار آیینی چندمنظوره تبدیل شده است. جداسازی این مراسم از تاریخ مشخص و به کارگیری آن در رویدادهای مختلف زندگی، حاکی از آن است که هسته اصلی آن - یعنی حمد، دعا و قرائت قرآن - برای تقدیس و جلب برکت الهی در هر رویدادی که برگزار می‌شود، اعم از عروسی، خانه نو یا یادبود درگذشتگان، به کار گرفته می‌شود. این پدیده نوعی هم‌افزایی دینی را نشان می‌دهد که در آن چارچوب یک جشن اسلامی خاص، با نیازهای فرهنگی محلی برای تقدیس لحظات کلیدی چرخه زندگی تطبیق یافته و درآمیخته است. این نمونه‌ای قدرتمند از چگونگی بومی‌سازی و بازتفسیر سنت‌های دینی جهانی است.

جشن‌های اجتماعی و کثرت‌گرایی دینی در جمهوری قرقیزستان

جشن‌های مولود در قرقیزستان در فضایی برگزار می‌شود که به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی، امکان بیان متنوع‌تر و کثرت‌گرایانه‌تری را در مقایسه با همسایگانش فراهم می‌کند.

بارزترین شاهد این امر، برگزاری عمومی جشن مولود توسط جامعه شیعیان، که عمدتاً متشکل از آذری‌ها و ایرانی‌تبارها هستند، در مسجد امام علی (ع) در بیشکک است. این مراسم شامل عناصر متمایزی مانند مدح اهل بیت (ع) بوده و به زبان‌های مختلفی از جمله آذری و فارسی برگزار می‌شود. در کنار این، جشن‌های سنتی اهل سنت نیز به طور گسترده برگزار می‌شود و مساجد آذین‌بندی شده و رهبران دینی به ایراد خطبه می‌پردازند.

مفتیات قرقیزستان با صدور فتوا و راهنمایی‌های دینی، مشروعیت این جشن را در چارچوب مذهب حنفی تأیید می‌کند. به نظر می‌رسد نقش این نهاد بیشتر جنبه ارشاد دینی دارد تا اجرای سختگیرانه سیاست‌های دولتی، که بازتابی از کنترل کمتر متمرکز دولت بر حوزه دین در این کشور است.

پارادوکس مولود در ترکمنستان

این بخش بر پارادوکس عمیقی متمرکز است که در منابع تحقیقی مشاهده می‌شود: وجود همزمان گزارش‌هایی از برگزاری جشن‌های مولود و شواهد فراوان از یکی از سخت گیرانه ترین محیط‌ها برای  اعمال دینی در منطقه است.

گزارش‌ها به صراحت به برگزاری جشن‌های مولود و «هفته وحدت» در عشق‌آباد و مناطق دیگری مانند مرو اشاره دارند. سنت خاص «مولودخوانی» در میان برادران اهل سنت در منطقه ترکمن‌صحرا (منطقه‌ای مرزی با ایران) ذکر شده است که نشان‌دهنده یک رویه محلی و جامعه‌محور است.

تحلیل تطبیقی

یافته‌های پیشین را با ارائه مقایسه‌ای مستقیم میان پنج جمهوری ترکیب می‌کند. مدل‌های متمایز برگزاری مولود را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:

قزاقستان: مدل مدیریت دولتی.

ازبکستان: مدل مردمی-سنتی (تحت نظارت دولت).

تاجیکستان: مدل آیینی-هم‌افزایانه.

قرقیزستان: مدل کثرت‌گرایانه.

ترکمنستان: مدل مهارشده.

آلماتی قزاقستان

منابع:

https://kz.kursiv.media/en/2025-09-03/engk-yeri-mawlid-al-nabi-2025-prophet-muhammads-birthday-to-be-observed-sept-4-5/

https://meccainstitute.org/mawlid-guide-for-the-beautiful-celebration-of-prophet-muhammad/

https://www.britannica.com/topic/mawlid

https://aniq.uz/uz/yangiliklar/mavlid-qaysi-mamlakatlarda-qanday-nishonlanadi

https://www.muftiyat.kz/ru/holiday/mulit-merekesi/2017-05-28/27877-mavlid-pochitaemyij-prazdnik-sredi-musulman/

https://www.lada.kz/kazakhstan-news/142892-den-rozhdeniia-proroka-mavlid-v-kazakhstane-otmetiat-3-4-sentiabria.html

https://www.muftiyat.kz/ru/articles/sermons/2023-10-06/43008-maulid-prekrasnyi-prazdnik-musulman/

https://www.muftyat.kz/ru/qa/namaz/2020-10-28/33666-mozhno-li-prazdnovat-mavlid/

https://religions-congress.org/ru/news/novosti/342

https://astana-piramida.kz/%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%BD%D0%BE%D0%B5-%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%82%D0%B8%D0%B5-%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%89%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B5/

https://yandex.ru/maps/org/upravleniye_musulman_uzbekistana/37302527273/

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BC%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD_%D0%A3%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0

https://www.ozodi.org/a/prophet-tajikistan/28154967.html

https://muftiyat.kg/ru/article/mavliddin-km/

https://en.wikipedia.org/wiki/Freedom_of_religion_in_Turkmenistan

https://kyrgyzstan.tmembassy.gov.tm/ru/the-list-of-holidays-and-memorial-dates

https://www.advantour.com/rus/turkmenistan/holidays.htm

https://azan.kz/maqalat/read/mavlid-i-ego-kanonichnost-11146